Tekst: Rob van Berkel

Hoe kunnen de voedingskundige kwaliteit en ecologische duurzaamheid van onze voeding gelijktijdig geoptimaliseerd worden? Het beantwoorden van die vraag was het doel van het promotie-onderzoek van Corné van Dooren die op 20 maart promoveerde aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.¹ Van Dooren werkt als kennisspecialist duurzaam eten bij het Voedingscentrum. Volgens van Doorens onderzoek kunnen voedingskundige kwaliteit en duurzaamheid hand in hand gaan en is een flexitarisch of vegetarisch voedingspatroon met wekelijks vis het meest optimale.

Wat zijn duurzame voedingspatronen?

Duurzame voedingspatronen zijn voedingspatronen die het milieu weinig belasten, en bijdragen aan de voedselveiligheid en een gezond leven voor de huidige en toekomstige generaties. Duurzame voedingspatronen beschermen en respecteren de biodiversiteit en ecosystemen, zijn cultureel acceptabel, toegankelijk, economisch eerlijk en betaalbaar, nutritioneel adequaat, veilig en gezond terwijl natuurlijke en menselijke bronnen geoptimaliseerd worden.²

Hoe meet je ecologische duurzaamheid van voeding?

Hoe meet je de ecologische duurzaamheid van onze voeding? Dat is lastig, maar de indicatoren broeikasgasemissies en landgebruik blijken representatief en goed bruikbaar te zijn. Ongeveer een derde van de menselijke bijdrage aan de broeikasgasemissies is bijvoorbeeld gerelateerd aan voeding en de voedselketen. De volgende formule is gebruikt om de ecologische duurzaamheid (Sustainability Score) te berekenen.(GHGE=broeikasgasemissies, LU=landgebruik):

 

Voor de effecten van voeding op de gezondheid is naar tien indicatoren gekeken die gerelateerd zijn aan verschillende voedingsgerelateerde gezondheidsproblemen zoals obesitas, hart- en vaatziekten en kanker. Naast voedingsstoffen zijn er ook voedingsgroepen meegenomen (groente, fruit en vis). De volgende formule is gebruikt om de ‘Health Score’ te berekenen:

 

 

Bovenstaande scores (Sustainability Score en Health Score) zijn door Van Dooren gebruikt om het Nederlandse voedingspatroon (VCP 1998), te vergelijken met de Richtlijnen goede voeding 2006 en het flexitarisch, vegetarisch, veganistisch en mediterrane voedingspatroon. Daaruit blijkt dat voedingskundige kwaliteit en ecologische duurzaamheid bijna altijd hand in hand gaan (zie tabel 1). Een hoge ecologische duurzaamheid resulteert gelijktijdig in een hogere ‘Health Score’. Met name het aantal calorieën en de hoeveelheid rood vlees is hierbij bepalend. Het meest optimale is om flexitarisch te eten (af en toe vlees) of vegetarisch met wekelijks vis. Bovendien hoeft een duurzaam voedingspatroon niet duurder te zijn. Voor minder dan €40,- per week kan een tweepersoonshuishouden gezond en duurzaam eten (prijzen van 2013).

Het meest optimale is om flexitarisch te eten (af en toe vlees) of vegetarisch met wekelijks vis.

	Sustainability Score	Health Score	GHGE-index	LU-index
VCP 1998	68	75	80	56
RGV 2006	90	105	90	89
Flexitarisch	98	103	96	100
Vegetarisch	109	100	102	115
Veganistisch	130	118	123	137
Mediterraan	102	122	96	107

Tabel 1: Overzicht van zes voedingspatronen en hun ‘Sustainability Scores‘, ‘Health Scores’, broeikasgasemissies (GHGE-index) en landgebruik (LU-index). LU-index 100 = 2,97 m²*jaar/dag. GHGE 100 = 3,27 kg CO₂eq/dag.

De ‘Sustainable Nutrient-Rich Foods’ index

Om de gevonden synergie van de voedingskundige kwaliteit en ecologische duurzaamheid te combineren, ontwikkelde Van Dooren de ‘Sustainable Nutrient-Rich Foods’ index (SNRF-index). Hierbij zijn zeven indicatoren voor de voedingskundige kwaliteit meegenomen die correleren met de broeikasgasemissies:

1. essentiële vetzuren
2. verzadigde vetzuren
3. plantaardige eiwitten
4. natrium
5. voedingsvezels
6. toegevoegd suiker
7. energiedichtheid

Er is dus niet alleen gekeken naar stoffen die de gezondheid negatief beïnvloeden, maar ook naar stoffen die de gezondheid positief beïnvloeden. Voedselgroepen, zoals terug te vinden zijn in de ‘Health Score’ (groente, fruit en vis), zijn niet meegenomen. De volgende formule is gebruikt om de SNRF te berekenen, waarbij alle indicatoren even zwaar wegen:

 

 

 

Op basis van de SNRF kunnen producten gerangschikt worden in vier categorieën met ieder een eigen kleur (zie tabel 2). Producten in de groene groep, zoals groente, fruit en peulvruchten zijn het meest duurzaam en hebben de beste voedingskundige kwaliteit. Consumenten kunnen deze score gebruiken om hun voedingspatroon gelijktijdig gezonder en duurzamer te maken, aldus Van Dooren.

Rood	Wit	Bruin	Groen
SNRF <-1	SNRF -1 tot 0	SNRF 0 tot 1	SNRF >1
Producten rijk aan natrium, verzadigd vet en/of toegevoegd suiker	Dierlijke producten met een gemiddelde voedingsstoffendichtheid	Plantaardige producten met een gemiddelde voedingsstoffendichtheid die veel energie leveren	Plantaardige voedingsmiddelen met een hoge voedingsstoffendichtheid die weinig energie leveren
Vlees (rund, varken, schaap), bewerkt vlees, weekdieren, boter, kaas, room, chocolade	Vis, gevogelte, kalfsvlees, wild, magere melkproducten, yoghurt, eieren, snacks	Aardappelen, brood, pasta, rijst, meel, olie, margarine, noten	Groente, fruit, peulvruchten, sojaproducten, paddenstoelen, bessen, soep

Tabel 2: Overzicht van de eigenschappen en kenmerken van de vier verschillende SNRF-categorieën.

We eten geen voedingsstoffen, maar voedingsmiddelen

Voor het berekenen van de SNRF is gebruik gemaakt van voedingskundige criteria (voedingsstoffen). Tegenwoordig is echter de tendens om minder te kijken naar voedingsstoffen, maar meer naar voedingsmiddelen en de effecten ervan op en/of verbanden met veelvoorkomende chronische ziekten of risicofactoren. In de Richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad wordt op basis daarvan geadviseerd om enkele porties zuivel per dag te nemen en om één keer per week vis, bij voorkeur vette vis, te eten.³ Bij het berekenen van de SNRF zijn die onderzoeksresultaten niet meegenomen. En hoe zit het met de duurzaamheid van de producten die we als vervanger voor zuivel nemen om toch dezelfde essentiële voedingsstoffen binnen te krijgen? De voordelen voor de duurzaamheid lijken dan tegen te vallen.⁴ Daarnaast zijn er aanwijzingen dat verzadigd vet uit zuivel beschermt tegen hart- en vaatziekten en verzadigd vet uit vlees het risico erop verhoogt.⁵ Dit geeft aan dat het effect van voeding op de gezondheid moeilijk te vangen is met de aan- of afwezigheid van voedingsstoffen.

Eet minder en eet minder (rood) vlees. De Schijf van Vijf sluit daar goed bij aan

Advies

De twee belangrijkste en best onderbouwde adviezen van van Doorens onderzoek om zowel gezond als duurzaam te eten zijn: eet minder en eet minder (rood) vlees. De Schijf van Vijf van het Voedingscentrum sluit daar goed bij aan.

---

Referenties

1. Van Dooren C. Simultaneous optimisation of the nutritional quality and environmental sustainability of diets. PhD thesis, VU Amsterdam, the Netherlands, 2018.
2. FAO (2010). Final document: International Scientific Symposium Biodiversity and Sustainable Diets: United against Hunger. 3-5 November 2010, Food and Agriculture Organisation, Rome
3. Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. 2015/24.
4. http://www.nzo.nl/sites/default/files/page/attachment/milieueffecten_van_zuivelvervanging_brochure_nzo.pdf
5. de Oliveira Otto MC, Mozaffarian D, Kromhout D, Bertoni AG, Sibley CT, Jacobs DR Jr, Nettleton JA. Dietary intake of saturated fat by food source and incident cardiovascular disease: the Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis. Am J Clin Nutr. 2012 Aug;96(2):397-404.